ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ

από την ΓΙΑΝΝΟΥΛΑ ΚΑΠΛΑΝΗ, αρχαιολόγο και κοινωνική ανθρωπολόγο

και εκπρόσωπο "ΣΠΙΘΑΣ" ΚΑΤΕΧΟΜΕΝΗΣ ΚΕΡΥΝΕΙΑΣ

Υπάρχουν πολλές προσεγγίσεις στο «τραύμα» της καταστροφής που σχετίζεται με την πολιτιστική κληρονομιά ενός τόπου.

Καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς ενός λαού σημαίνει καταστροφή του πολιτισμού του και της διαλεκτικής σχέσης του ανάμεσα στην ατομική και την κοινωνική ύπαρξη. Πολιτισμός είναι η γλώσσα, η θρησκεία, η τέχνη, οι παραδόσεις, τα έθιμα, ο τρόπος ζωής,

το φυσικό και αρχιτεκτονικό τοπίο που δομεί ο άνθρωπος, όλα τα μνημεία και τα τεχνολογικά επιτεύγματα. Είναι όλα όσα δημιουργεί ο άνθρωπος στη διαδρομή της ιστορικής του πορείας μέσα στους αιώνες και τα οποία του παρέχουν την πολιτισμική ταυτότητα και συνείδηση. Είναι το μέσο απόκτησης της συλλογικής μνήμης, της γνωριμίας με το παρελθόν και της διαμόρφωσης του μέλλοντος, τόσο σε προσωπικό όσο και σε συνολικό επίπεδο. Η γνώση της πολιτιστικής αυτής κληρονομιάς, αποτελεί εφόδιο για την πορεία του κάθε λαού, ενισχύει την ενότητα και τη συνείδηση της κοινής ύπαρξης και της ιστορικής συνέχειας.

Καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς ισοδυναμεί με την καταστροφή της συλλογικής μνήμης. Μνήμη, είναι οι τρόποι με τους οποίους οι άνθρωποι αναφέρονται σε παρελθόντα γεγονότα, είναι οι τρόποι αναπαράστασης και μετασχηματισμού αυτών των γεγονότων σε μια συλλογική ανάμνηση του παρελθόντος και η οποία μεταβιβάζεται σε επόμενες γενιές μέσα από μνημεία, μουσεία, τελετές, αρχεία, βιβλία και όλα τα «οχήματα της μνήμης» των ανθρώπινων κοινωνιών, τα οποία αντικειμενοποιούν και μεταγράφουν τη συλλογική μνήμη.

Στην Κύπρο, η πιο σοβαρή καταστροφή που έγινε στην πολιτιστική κληρονομιά της, ήταν η τουρκική εισβολή του 1974 και η έκτοτε κατοχή του βόρειου τμήματος του νησιού. Η τουρκική κατοχική και κατακτητική πολιτική σε βάρος της Κύπρου μεθοδεύτηκε με διπλό και προδιαγεγραμμένο σχέδιο:

Ø      την ολοσχερή καταστροφή, λεηλασία, βεβήλωση και πώληση στις ξένες αγορές της αρχαίας, βυζαντινής και νεότερης πολιτιστικής κληρονομιάς της Κύπρου και,

Ø    την μεταφορά χιλιάδων εποίκων από την Τουρκία και εγκατάσταση τους στο κατεχόμενο βόρειο τμήμα της Κύπρου, με στόχο την αλλοίωση της δημο-γραφικής δομής της Κύπρου και έλεγχο της πολιτικής κατάστασης.     

Η υπεράσπιση της πολιτιστικής κληρονομιάς μας, αποτελεί υπεράσπιση της εθνικής και πολιτισμικής ταυτότητας και είναι μια υπόθεση πρωταρχική και επείγουσα που αφορά τον κάθε ένα από μας.

Στην Κύπρο, τριάντα επτά χρόνια τώρα, συντελείται -χωρίς να συγκλονίζει κανένα- ένα ειδεχθές έγκλημα το οποίο παραμένει ατιμώρητο από τη διεθνή κοινότητα. Το παράνομο καθεστώς στο κατεχόμενο τμήμα της Κύπρου, προσπαθεί μεθοδικά, να εξαλείψει κάθε ίχνος της πολιτιστικής και ιστορικής κληρονομιάς  11.000 χρόνων. Εκκλησίες, μνημεία, κοιμητήρια, αρχαιολογικοί χώροι καταστράφηκαν, βεβηλώθηκαν, λεηλατήθηκαν. Ανεκτίμητοι εκκλησια-στικοί και αρχαιολογικοί θησαυροί, μέρος της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, έγιναν προϊόντα παράνομης αρχαιοκαπηλίας. Στο κατεχόμενο τμήμα της Κύπρου σήμερα δεν υπάρχει ίχνος της ελληνικής φωνής που για αιώνες σμίλεψε το πνεύμα και την ψυχή των ανθρώπων και του τόπου. Όλα τα ελληνικά τοπωνύμια αντικαταστάθηκαν από τουρκικά. Ο εκτοπισμός των κατοίκων των κατεχόμενων περιοχών και η προσφυγοποίηση τους, συνιστά στην πραγματικότητα μια τεράστια πολιτισμική καταστροφή.

Η προσπάθεια αλλοίωσης του πολιτιστικού προσώπου και της φυσιογνωμίας του τόπου, συνεχίζεται με ραγδαίο ρυθμό από το 1974 μέχρι και σήμερα. Η εκμετάλλευση των ελληνοκυπριακών περιουσιών και η παράνομη οικοδόμηση αλλάζει τη φυσιογνωμία του οικιστικού και περιβαλλοντικού τοπίου, συμπλη-ρώνοντας την πολιτιστική καταστροφή που συντελέστηκε αμέσως μετά την τουρκική εισβολή. Όλη η παράλια ζώνη από το χωριό Λιβερά μέχρι την Κερύνεια και τον Απόστολο Ανδρέα, αποτελεί για τους Τούρκους κερδοφόρα οικοδομική ζώνη, την οποία παράνομα ξεπουλάνε σε τυχοδιώκτες χωρίς ηθική.

Η παγίωση της κατοχής αποτελεί τον μέγιστο κίνδυνο για τον ελληνισμό της Κύπρου και την καταστροφή της πολιτιστική της κληρονομιάς. Η παρουσία των Τούρκων κατακτητών, έχει χαράξει τα σημάδια της πάνω στο ίδιο το σώμα της Κύπρου. Η τουρκική σημαία, χαραγμένη από την πρώτη μέρα της εισβολής πάνω στον Πενταδάκτυλο, παραμένει αδιάψευστος μάρτυρας αυτού του βιασμού που, για 37 χρόνια τώρα, φωταγωγείται από το δωρεάν ρεύμα που η Κυπριακή Δημοκρατία παραχωρεί στο ψευδοκράτος. Αυτή η πραγματικότητα, αποτελεί την πρώτη προσέγγιση στο «τραύμα» της καταστροφής που σχετίζεται με την πολιτιστική κληρονομιά της Κύπρου.

Ωστόσο σήμερα, στην μη κατεχόμενη Κύπρο, βιώνουμε μια άλλη πολιτιστική καταστροφή, που συμπληρώνει εκείνην που επέφερε η τουρκική εισβολή και κατοχή και για την οποία ευθυνόμαστε εμείς οι ίδιοι. Είναι μια πολιτιστική καταστροφή που σχετίζεται με την παραμόρφωση του χώρου, την πολιτιστική αλλοίωση του κυπριακού τοπίου και την πολιτισμική αλλοτρίωση και που έχει να κάνει με την παγίωση της μνήμης.  

Ο χώρος, η υλική αυτή πραγματικότητα που διαρκεί στο χρόνο, που στηρίζει και διαιωνίζει τη μνήμη των μελών μιας κοινότητας και αποτελεί ένα πλαίσιο κοινωνικής αναφοράς, έχει σήμερα παραμορφωθεί στην ελεύθερη Κύπρο. Η πολιτιστική καταστροφή του χώρου, σε πόλεις και χωριά, είναι εμφανής και διαπιστωμένη. Η αρχιτεκτονική υπερβολή, οι ακρότητες και το σχεδιαστικό αδιέξοδο, εικονογραφούν το πολιτιστικό και πολιτισμικό αδιέξοδο του τόπου. Στην Κύπρο, η αισθητική του τοπίου είναι ένα πρόβλημα που ελάχιστα απασχολεί, ενώ ο σχεδιασμός και η μορφή ενός κτιρίου είναι ανεξέλεγκτα προσωπική υπόθεση, με αποτέλεσμα να φθάνουμε σε αρχιτεκτονικά κίτς. Στο όνομα της ανάπτυξης, δημιουργούνται κτίρια που δεν έχουν σχέση με την παράδοση και την αισθητική που είχε ο τόπος πριν από την τουρκική εισβολή.

Αυτό είναι καταστροφή της φυσιογνωμίας του κυπριακού τοπίου και της διαλεκτική σχέσης του με τους κατοίκους του, σε αντίθεση με τους κατοίκους των πόλεων που υπακούουν σε μια ανώνυμη μη αφομοιωμένη κοινωνική συνοχή. Σ αυτή την περίπτωση, ο χώρος δεν γίνεται τόπος και τούτο γιατί οι πολίτες του δεν μοιράζονται εμπειρίες, μνήμες, συναισθήματα και χωρο-χρονικές αναφορές, όπως συνέβαινε άλλοτε στην κυπριακή παραδοσιακή κοινωνία. Η καταστροφή είναι πολιτιστική και πολιτισμική και ισοδυναμεί με ακρωτηριασμό της συλλογικής μνήμης και ταυτότητας.

Η μνήμη είναι μια διαδικασία σχέσης παρελθόντος-παρόντος που συνδιαλέ-γεται με διάφορες πολιτισμικές και άλλες αφηγήσεις. Επέστρεψα πρόσφατα στην Κύπρο μετά από 37 χρόνια προσφυγιάς. Μέσα από γνώσεις και εμπειρίες του παρελθόντος, μέσα από εικόνες, ήχους, χρώματα, μυρωδιές, προσπαθώ να επαναπροσδιορίσω τη σχέση μου με τον τόπο. Η διαδικασία δύσκολη και οδυνηρή. Η πολιτιστική και πολιτισμική καταστροφή του χώρου, του τόπου, το τοπίου, δημιουργεί αίσθημα ξεριζωμού. Η ζωή γίνεται μια ανώνυμη, απρό-σωπη ύπαρξη, χαμένη ανάμεσα σε πλήθος, εξίσου, απρόσωπων και ανώνυμων ανθρώπων που δεν γνωρίζει, γεγονότων που δεν ελέγχει, αποφάσεων στις οποίες δεν συμμετέχει. Είναι το ίδιο αίσθημα καταστροφής που κατείχε τον Κόσμο της Κύπρου μετά την τουρκική εισβολή, το ίδιο αίσθημα που πολλοί ακόμη κουβαλούν μέσα τους. Στην Κύπρο μας προσβάλλει ένα καταστρεπτικό ρεύμα. Με τους πιο θελκτικούς και διαβρωτικούς τρόπους, ενεργοποιήθηκε στον τόπο ένας καταναλωτισμός που επιφέρει την πολιτιστική και πολιτισμική αλλοτρίωση. Οι υπεραγορές πολυεθνικών προϊόντων έχουν κατακλίσει ολό-κληρη την Κύπρο, προϊόντων που διαφημίζονται και βρίσκουν στο πρόσωπο των Κυπρίων φανατικούς καταναλωτές. Η πολιτιστική κληρονομιά, στοιχείο καθορισμού και διαμόρφωσης της πολιτισμικής ταυτότητας, μελλοντικών επιλογών και κατευθύνσεων, δεν αποτελεί τον πρώτο άξονα ανάπτυξης μιας ολοκληρωμένης πολιτικής για τον πολιτισμό, παρόλο που φαινομενικά μοιάζει το αντίθετο. Επισκέφθηκα πρόσφατα το Μουσείο Κυπριακής Λαϊκής Τέχνης,  ένα χώρο όπου ουσιαστικά αντικειμενοποιεί  και μεταγράφει τη «συλλογική μνήμη». Εδώ έχουν συγκεντρωθεί τα «τεκμήρια» της νεότερης κυπριακής πολιτιστικής κληρονομάς, πολλά από τα οποία -θα πρέπει να το τονίσω- προέρχονται από κατεχόμενες σήμερα κοινότητες της Κύπρου. Είναι τα «τεκμήρια» ενός μεγάλου -ζωντανού ακόμη πολιτισμού του λαού μας- τα οποία συνεχίζουν τον πολιτισμό και τη γλώσσα χιλιάδων χρόνων ιστορίας και πολιτισμού στην Κύπρο. Η κατάσταση στο χώρο παραμένει ίδια από την εποχή που ακόμα εργαζόμουν εδώ πριν από την τουρκική εισβολή. Καμιά εκθεσιακή επαναδιαπραγμάτευση της σημασίας και του νοήματος των συλλογών του.

Θα πρέπει νομίζω να το καταλάβουμε. Όσο στην Κύπρο οι άνθρωποι δεν θα συνεγείρονται από τη γνώση ότι η πολιτιστική καταστροφή ισοδυναμεί με πολιτισμική καταστροφή, τα σύνορα της εδαφικής και εθνικής μας κυριαρχίας θα απειλούνται.